Özel Yol Verme:
Start şalteri (motora hem yol vermek, hem de motoru devamlıçalıştırmak için kullanılan şalter) Şekil 1-2 a da görüldüğü gibi üçkutuplu ve üç konumludur. O durumunda iken kontakların hepsi açıktır.Motoru çalıştırmak için şalterin kolu tamamen sağa çevrilip start (yolverme) durumuna getirilir ( Şekil 1-2 b) Bu anda kontakların hepsikapanır. Ana ve yardımcı sargı devreye girdiğinden motor yol almayabaşlar. Devir sayısı yükseldiğinde şalter kolu bırakılır. Yay etkisiile kol I konumuna gelir Şekil 1-2 c de görüldüğü gibi, yardımcısargıyı bağlayan kontak ayrılır ve yardımcı sargı devre dışı edilir.Diğer kontaklar kapalı kaldığından motor yalnız ana sargı ile dönmesinedevam eder.
Bir Fazlı Yardımcı Sargılı Motorların Devir Yönünün Değiştirilmesi:Motorun devir yönünü değiştirmek için ya yardımcı sargı uçlarınınyeri veya ana sargı uçlarının yeri değiştirilir. Şekil 1-3 a dakibağlantıda, her iki sargıdan geçen akım yönü aynıdır( Örneğin,motorsağa dönüyor). Şekil 1-3 b de yardımcı sargı uçları değiştirildiğindeyardımcı sargı akım yönü, ana sargı akım yönüne ters olacağından döneralanın yönü değişir ve motor bu sefer sola döner.
Şekil 1-3 Bir fazlı yardımcı sargılı motorların devir yönünün değiştirilmesi
KONDANSATÖRLÜ MOTORLARSargı yastıklarının üçünde de farklı gerilimler oluştuğu için üçfazlı bir motorun tek fazlı akım şebekesinde işletilmesi sakıncalıolmaktadır. Bundan dolayı tek fazlı akım şebekesi için çift sargısıbulunan kondansatörlü motorlar geliştirilmiştir.
Kondansatörlü motorlarda stator üzerinde bir UV ana sargısı ve birWZ yardımcı sargısı bulunur. Ana sargı yol vermeli motorda olduğu gibistator oluklarının 2/3’üne döşenmiştir. Geri kalan 1/3’lük oluklarayardımcı sargı sarılır (Şekil 1-4 ve 1-5). Yardımcı sargı tek parçahalinde ise kondansatör sargıdan önce (Şekil 1-6); çift parça halindeise sargılar arasına bağlanır. Rotorun dönme yönünü değiştirmek içinyardımcı sargı üzerindeki akım yönü çevrilir. Kondansatör ile yardımcısargı bir seri - salınım devresi oluşturduğundan, kondansatör uçlarındabulunan gerilim şebeke gerilimlerinden büyük olur ve bu gerilim motorunboşta dönmesi anında en büyük değerine ulaşır. Kondansatörlü birmotorun kondansatörü ortaya çıkacak en büyük gerilime göredeğerlendirilmiş olmalıdır.
Kondansatör kapasitesi ne kadar büyük olursa, kondansatörlü motorunçekme momenti o kadar büyük olur. Diğer bir yönden, kapasitenin büyükolması yardımcı sargının daha çok akım çekmesine ve ısınmasına nedenolmaktadır. Bu nedenle bu tür motorların bir çoğunda özel yol vermekondansatörleri kullanılır. Motor devir aldıktan sonra yol vermekondansatörü ya el ile ya da merkezkaç kuvveti ile çalışan bir şalterüzerinden akım devresinden çıkarılmaktadır. Motor anma gücünün kW’ıbaşına yol verme kondansatörünün 4 kvar’lık bir tepkin güç çekmesizorunludur. Buna karşın işletme kondansatörleri sürekli devrede kalır.İşletme kondansatörlerinin çekmeye zorunlu olduğu tepkin güç, motoranma gücünün kW’ı başına, 1,3 kvar kadardır. Kondansatörlü motorlarda,ya bir işletme kondansatörü, ya bir yol verme kondansatörü ya da herikisi birden bulunabilir. Kondansatörlü motorlar uygulamada santrifujluçamaşır sıkıcılarda, brülörlerde, mutfak makinelerinde, bazı elektriklialetlerde ve teyplerde (ses kart aygıtı) kullanılmaktadır.
1-7 Yardımcı direnç sargısı parçalı bir kondansatörlü motor
Kondansatörlü motorlar da kendi aralarında farklı türlere ayrılırlar:1. Kondansatör Başlatmalı MotorlarKondansatör sadece kalkış sırasında devreye girer. Kalkış sonu merkezkaç şalteri ile devreden çıkarılır.
3 Hp değerine kadar, genel amaçlar için üretilir.
Monofaz sanayi motoru olarak bilinen motorlardır.
2. Daimi Kondansatörlü MotorlarKondansatör kalkışta ve çalışmada yardımcı sargıyı sürekli devrede tutar.
Kondansatör değeri, kondansatör başlatmalıya göre onda bir kadardır.
Genellikle bir Hp’den küçük ev aleti, çamaşır makinesi, havalandırma fanı, vantilatör motorları bu tiptir.
3. Çift Kondansatörlü MotorlarÖnceki iki tipin birleşmesi gibidir. Kalkıştan sonra büyükdeğerli kondansatör merkezkaç şalteri devreden çıkar, daimi kondansatördevrede kalır.
Monofaz motorların daha yüksek güçte olanları bu tiptir.
YARDIMCI DİRENÇ SARGISI OLAN TEK FAZLI MOTORLARBir kondansatörlü motorun kondansatörü, örneğin 10 ohmluk birdirenç ile değiştirilip, motor tek fazlı bir akım şebekesine bağlanırsarotorun döndüğü görülecektir. Nitekim, motora direnç üzerinden verilenakım ile direkt verilen akım arasında bir faz farkı oluşmaktadır. Tıpkıkondansatörlü motorda olduğu gibi bu motorda da eliptik bir döner alanortaya çıkar. Ana sargısı ve yardımcı sargısı kondansatörlü motorlardaolduğu gibi tertiplenmiş olup (Şekil 1-4) direnç elemanı yardımcı sargıiçine yerleştirilmiştir. Bugün uygulamada, bu tür motorların yardımcısargıları direnç telinden sarılmaktadır. Bu amaç için genellikleBifilar yardımcı sargı yöntemi kullanılır.Bifilar sarma yöntemindeyardımcı sargının 2/3'lük miktarı bir yönde ve geri kalan 1/3’lükmiktarı ise aksi yönde sarılır. Bifilar yardımcı sargı içinde manyetiketkinin bir kısmı yok olur, ancak sargının etkin direnci değişmezkalır. İçinde yardımcı direnç sargısı bulunan motorlar,terminallerinden direkt olarak akım şebekesine bağlanabilir (Şekil1-7). Bunlar kondansatörlü motorlardan daha ucuzdur, ancak verimleridaha düşüktür. Bu motorlar kondansatörlü motorlar gibi aynı amaçlarlave özellikle buzdolaplarında kullanılmaktadır.
GÖLGE KUTUPLU MOTORLARGölge kutuplu bir motorun statorunda son derece düzgün profili vedışarıdan fark edilemeyen kutuplar bulunur. Bu kutuplardan küçük birkısmına içe doğru yarıklar açılmış ve bu yarıkların iç kısımlarınakısa-devre bilezikleri oturtulmuştur. Bu kısadevre bilezikleri (ya dasargıları) stator sargıları ile birlikte sekonderi kısadevre edilmişbir transformator gibi düşünülürse, bu tür bir motorun çalışmasıkolayca anlaşılır. Stator sargısından akım geçmesiyle oluşan manyetikalan çizgilerinin bir kısmı yarıklarda bulunan bilezikler içinden degeçer. Bilezikler kısadevre durumunda olduğu için stator üzerindeki akıkaçakları büyük olur.
Bunun sonucu stator sargısından geçen akım ile kısadevrebileziklerinden geçen akım arasında bir faz farkı ortaya çıkar.Birbirine göre faz farklı bu iki akım, birbiri ardından hareketlikutupları olan bir manyetik alan üretir. Simetrik olmayan bu değin birdöner alan bir kısadevre - rotorunu döndürür . Kısadevre rotorumanyetik sert bir malzemeden yapılmış ise (Histerisis rotoru), bu haldebu motor yol aldıktan sonra bir senkron motor gibi dönüşüne devam eder.
Gölge kutuplu motorlarda dönüş yönü daima ana kutuptan, yarık kutbadoğrudur. Dönüş yönü değiştirilmek istendiğinde, yatak burçları verotor çıkartılır ve değişik yönde tekrar yerlerine takılır. Dönüş yönüsürekli olarak bir şalter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci birkısadevre sargısının daha bulunması zorunludur. Gölge kutuplumotorların verimleri düşüktür. 1 W - 250W arasında küçük güçler içinyapılırlar ve pikaplarda, teyplerde, ısıtıcı vantilatörlerinde ve meyvesıkıcılarda çok sık kullanılırlar.